हनुमान चालीसा भगवान् हनुमानस्य विशेषं प्रार्थना अस्ति, यः बलवान् च भगवान् रामस्य प्रति निष्ठावान् अस्ति। एषः प्रार्थना तुलसीदासेन अवधीभाषायां लिखिता अस्ति, यां जनाः अनेके वर्षाणि पठन्ति। एषा प्रार्थना चत्वारिंशत् श्लोकानि धारयति, यानि प्रत्येकं हनुमानस्य बलं, प्रज्ञां, च निष्ठां विषये वार्तन्ति। यः मन्यते यः प्रतिदिनं एषां पठति, तस्मै संरक्षणं, साहसं, च शान्तिं प्राप्नोति।
Table of Contents
Hanuman Chalisa in Sanskrit – हनुमान् चालीसा संस्कृतं भाषायाम्
दोहा
हृद्दर्पणं नीरजपादयोश्च गुरोः पवित्रं रजसेति कृत्वा ।
फलप्रदायी यदयं च सर्वम् रामस्य पूतञ्च यशो वदामि ॥
स्मरामि तुभ्यम् पवनस्य पुत्रम् बलेन रिक्तो मतिहीनदासः ।
दूरीकरोतु सकलं च दुःखम् विद्यां बलं बुद्धिमपि प्रयच्छ ॥
चौपाई
जयतु हनुमद्देवो ज्ञानाब्धिश्च गुणागरः ।
जयतु वानरेशश्च त्रिषु लोकेषु कीर्तिमान् ॥ (१)
दूतः कोशलराजस्य शक्तिमांश्च न तत्समः ।
अञ्जना जननी यस्य देवो वायुः पिता स्वयम् ॥ (२)
हे वज्राङ्ग महावीर त्वमेव च सुविक्रमः ।
कुत्सितबुद्धिशत्रुस्त्वम् सुबुद्धेः प्रतिपालकः ॥ (३)
काञ्चनवर्णसंयुक्तः वासांसि शोभनानि च ।
कर्णयोः कुण्डले शुभ्रे कुञ्चितानि कचानि च ॥ (४)
वज्रहस्ती महावीरः ध्वजायुक्तस्तथैव च ।
स्कन्धे च शोभते यस्य मुञ्जोपवीतशोभनम् ॥ (५)
नेत्रत्रयस्य पुत्रस्त्वं केशरीनन्दनः खलु ।
तेजस्वी त्वं यशस्ते च वन्द्यते पृथिवीतले ॥ (६)
विद्यावांश्च गुणागारः कुशलोऽपि कपीश्वरः ।
रामस्य कार्यसिद्ध्यर्थम् उत्सुको सर्वदैव च ॥ (७)
राघवेन्द्रचरित्रस्य रसज्ञः सः प्रतापवान् ।
वसन्ति हृदये तस्य सीता रामश्च लक्ष्मणः ॥ (८)
वैदेही सम्मुखे तेन प्रदर्शितस्तनुः लघुः ।
लङ्का दग्धा कपीशेन विकटरूपधारिणा । (९)
हताः रूपेण भीमेन सकलाः रजनीचराः ।
कार्याणि कोशलेन्द्रस्य सफलीकृतवान् कपिः ॥ (१०)
जीवितो लक्ष्मणस्तेन खल्वानीयौषधम् तथा
रामेण हर्षितो भूत्वा वेष्टितो हृदयेन सः ॥ (११)
प्राशंसत् मनसा रामः कपीशं बलपुङ्गवम् ।
प्रियं समं मदर्थं त्वम् कैकेयीनन्दनेन च ॥ (१२)
यशो मुखैः सहस्रैश्च गीयते तव वानर ।
हनुमन्तं परिष्वज्य प्रोक्तवान् रघुनन्दनः ॥ (१३)
सनकादिसमाः सर्वे देवाः ब्रह्मादयोऽपि च ।
भारतीसहितः शेषो देवर्षिः नारदः खलु ॥ (१४)
कुबेरो यमराजश्च दिक्पालाः सकलाः स्वयम् ।
पण्डिताः कवयः सर्वे शक्ताः न कीर्तिमण्डने ॥ (१५)
उपकृतश्च सुग्रीवो वायुपुत्रेण धीमता ।
वानराणामधीपोऽभूद् रामस्य कृपया हि सः ॥ (१६)
तवैव चोपदेशेन दशवक्त्रसहोदरः ।
प्राप्नोति नृपत्वं सः जानाति सकलं जगत् ॥ (१७)
योजनानां सहस्राणि दूरे भुवः स्थितो रविः ।
सुमधुरं फलं मत्वा निगीर्णः भवता पुनः ॥ (१८)
मुद्रिकां कोशलेन्द्रस्य मुखे जग्राह वानरः ।
गतवानब्धिपारं सः नैतद् विस्मयकारकम् ॥ (१९)
यानि कानि च विश्वस्य कार्याणि दुष्कराणि हि ।
भवद्कृपाप्रसादेन सुकराणि पुनः खलु ॥ (२०)
द्वारे च कोशलेशस्य रक्षको वायुनन्दनः ।
तवानुज्ञां विना कोऽपि न प्रवेशितुमर्हति ॥ (२१)
लभन्ते शरणं प्राप्ताः सर्वाण्येव सुखानि च ।
भवति रक्षके लोके भयं मनाग् न जायते ॥ (२२)
समर्थो न च संसारे वेगं रोद्धुं बली खलु ।
कम्पन्ते च त्रयो लोकाः गर्जनेन तव प्रभो ॥ (२३)
श्रुत्वा नाम महावीरं वायुपुत्रस्य धीमतः ।
भूतादयः पिशाचाश्च पलायन्ते हि दूरतः ॥ (२४)
हनुमन्तं कपीशं च ध्यायन्ति सततं हि ये ।
नश्यन्ति व्याधयः तेषां पीडाः दूरीभवन्ति च ॥ (२५)
मनसा कर्मणा वाचा ध्यायन्ति हि ये जनाः ।
दुःखानि च प्रणश्यन्ति हनुमन्तम् पुनः पुनः ॥ (२६)
नृपाणाञ्च नृपो रामः तपस्वी रघुनन्दनः ।
तेषामपि च कार्याणि सिद्धानि भवता खलु ॥ (२७)
कामान्यन्यानि च सर्वाणि कश्चिदपि करोति यः ।
प्राप्नोति फलमिष्टं सः जीवने नात्र संशयः॥ (२८)
कृतादिषु च सर्वेषु युगेषु सः प्रतापवान् ।
यशः कीर्तिश्च सर्वत्र दोदीप्यते महीतले ॥ (२९)
साधूनां खलु सन्तानां रक्षयिता कपीश्वरः ।
असुराणाञ्च संहर्ता रामस्य प्रियवानर ॥ (३०)
सिद्धिदो निधिदः त्वञ्च जनकनन्दिनी स्वयम् ।
दत्तवती वरं तुभ्यं जननी विश्वरूपिणी ॥ (३१)
कराग्रे वायुपुत्रस्य चौषधिः रामरूपिणी ।
रामस्य कोशलेशस्य पादारविन्दवन्दनात् ॥ (३२)
पूजया मारुतपुत्रस्य नरः प्राप्नोति राघवम् ।
जन्मनां कोटिसङ्ख्यानां दूरीभवन्ति पातकाः ॥ (३३)
देहान्ते च पुरं रामं भक्ताः हनुमतः सदा ।
प्राप्य जन्मनि सर्वे हरिभक्ताः पुनः पुनः ॥ (३४)
देवानामपि सर्वेषां संस्मरणं वृथा खलु ।
कपिश्रेष्ठस्य सेवा हि प्रददाति सुखं परम् ॥ (३५)
करोति सङ्कटं दूरं सङ्कटमोचनः कपिः ।
नाशयति च दुःखानि केवलं स्मरणं कपेः ॥ (३६)
जयतु वानरेशश्च जयतु हनुमद् प्रभुः ।
गुरुदेवकृपातुल्यम् करोतु मम मङ्गलम् ॥ (३७)
श्रद्धया येन केनापि शतवारं च पठ्यते ।
मुच्यते बन्धनाच्छीघ्रम् प्राप्नोति परमं सुखम् ॥ (३८)
स्तोत्रं तु रामदूतस्य चत्वारिंशच्च सङ्ख्यकम् ।
पठित्वा सिद्धिमाप्नोति साक्षी कामरिपुः स्वयम् ॥ (३९)
सर्वदा रघुनाथस्य तुलसी सेवकः परम् ।
(सर्वदा रघुनाथस्य रवीन्द्रः सेवकः परम्)
विज्ञायेति कपिश्रेष्ठ वासं मे हृदये कुरु ॥ (४०)
दोहा
विघ्नोपनाशी पवनस्य पुत्रः कल्याणकारी हृदये कपीश ।
सौमित्रिणा राघवसीतया च सार्धं निवासं कुरु रामदूत ॥
Frequently Asked Questions (FAQs)
हनुमान चालीसा पठनस्य मुख्याः लाभाः के सन्ति ?
हनुमान चालीसा पठनेन आध्यात्मिकरूपेण बलिष्ठतां अनुभवितुं शक्यते, तनावः चिन्ता च न्यूनीकर्तुं शक्यते, स्वास्थ्यं सुदृढं भवति, आव्हानानां सामना कर्तुं साहाय्यं भवति, सौभाग्यं आनेतुं शक्यते, सुरक्षितं च भवति। इदं भवतः आन्तरिकशक्त्या सह सम्बद्धतां प्राप्तुं, दैनन्दिनजीवने अधिकं शान्तिं अनुभवितुं च विशेषः उपायः अस्ति।
लाभार्थं कतिवारं हनुमान्-चालीसा इत्यस्य जपः करणीयः?
तस्य पठनस्य संख्या निर्धारिता नास्ति, परन्तु बहवः जनाः मन्यन्ते यत् ३, ७, ११, २१, ५४, १०८ वा वारं वदन् तस्य लाभः वर्धयितुं शक्यते । शतवारं पठित्वा हनुमते भगवतः विशेषाशीर्वादः भवति इति विश्वासः अस्ति।
स्त्रियः हनुमान्-चालीसा इति मन्त्रं पठितुं शक्नुवन्ति वा?
आम्, अवश्यम्। महिलाः हनुमत् चालीसा जपं कर्तुं शक्नुवन्ति। इदं विशेषं प्रार्थना यत् कोऽपि वक्तुं शक्नोति, भवेत् सः पुरुषः, स्त्री वा । बहवः स्त्रियः तत् जपं कुर्वन्तः बलवन्तः शान्ताः च अनुभवन्ति, यथा पुरुषाः।
हनुमान चालिसा पठेच्छे पूर्वं किम् विशेषं प्रयोजनं आवश्यकं अस्ति?
हाँ, स्वच्छं वस्त्रं धारयित्वा एकं शान्तं च स्वच्छं स्थानं उपविष्ट्वा पठनीयं। दीपं वा धूपं प्रज्वलयित्वा हनुमानजीस्य चित्रं वा प्रतिमायाः समक्षे किञ्चित् कालं तस्य स्मरणे मनोयोगं कृत्वा पठनं प्रभावं गाढं कर्तुं सहायं करोति।
भगवतः हनुमतः पूजा मंगलवारे तथा शनिवारे एव किमर्थं क्रियते?
भगवतः हनुमतः, यः शक्ति: साहसस्य च प्रतीकः अस्ति, मंगलवारे तथा शनिवारे विशेषतः पूजा क्रियते। मंगलवारे मङ्गलग्रहः साहसस्य प्रतीकः इति मान्यते, अतः अस्मिन्नेव दिवसे भक्ताः हनुमत्सेवा कुर्वन्ति तस्य आशीर्वादाय। शनिवारे शनिदेवस्य दिनं अस्ति। कथा अस्ति यत् हनुमानः शनिदेवं कदाचित् विपत्तेः रक्षितवान्, यः हनुमद्भक्तानां प्रति सुरक्षां प्रतिज्ञातवान्। अतः शनिवारे हनुमतं पूजयित्वा सुरक्षा आशीर्वादं च प्रार्थ्यते।
हनुमानचालिसा: कः रचितवान् तथा कदा लिखितम् अस्ति?
हनुमानचालिसायाः रचयिता भक्तकविः तुलसीदासः आसीत्, यः श्रीरामचन्द्रस्य एकनिष्ठभक्तः आसीत्। षोडशशतके अस्य स्तोत्रस्य रचनां कृतवान् यत्र भगवान् हनुमतः शक्तिं गुणांश्च स्तुत्वा प्रशंसितवान्।
हनुमानचालिसायाम् हनुमानं ‘सङ्कटमोचन’ किमर्थं व्यक्तं अस्ति?
हनुमानं ‘सङ्कटमोचन’ अथवा ‘विपदं निवारकं’ इति उच्यते, यः स्वभक्तानां सर्वप्रकारेभ्यः संकटेभ्यः, दुःखेभ्यः च विमोचनं यच्छति। हनुमतः विशेषा शक्ति, साहसं, च सेवा भावनायाः कारणेण सः भक्तानां स्थिरः रक्षकः भवति। हनुमानचालिसायां विभिन्नानि प्रसङ्गानि वर्णितानि, यत्र हनुमानः स्वस्य शक्ति च करुणया महत् संकटं तथा अशुभशक्तीनां निवारणं कृतवान्। अतः यः कश्चित् दुःखं, विपदं, वा समस्यां हनुमन्तं स्मरति, तस्य जीवनं शान्त्या च सुरक्षया युक्तं भवति।
Conclusion
हनुमान्-चालीसा प्रार्थनायाः अपेक्षया अधिकम् अस्ति; एतत् भवन्तं भगवान् हनुमान् वर्यस्य महाशक्तेः दयायाः च समीपम् अनुभवितुं साहाय्यं करोति। प्रायः तस्य पठनेन भवान् सुरक्षितः, दृढः, उत्तमशक्तियुक्तः च भवितुम् अर्हति। यदि भवते साहसस्य, संरक्षणस्य, केवलं शान्तेः वा आवश्यकता वर्तते तर्हि हनुमान्-चालीसा साहाय्यं कर्तुं शक्नोति। विश्वासेण तस्य जपं कर्तुं प्रयतताम्, ततः भवन्तः स्वजीवने सत्क्रियमाणानि वस्तूनि द्रष्टुं शक्नुवन्ति।